DIGITALISERING
Tijdens de derde bijeenkomst van Fonds on tour zoomen we in op het thema ‘digitalisering’. Techniek is inmiddels iets intiems geworden in ons leven, en onze vrienden ontmoeten we vooral online. Welke gevolgen heeft dat voor ons als sector? Een verkenning.
voorwoord
‘Op zoek naar de nuance’
De Raad van Cultuur duidde in zijn advies een aantal maatschappelijke ontwikkelingen die dominant zijn voor de nieuwe kunstenperiode 2021-2024, maar bood tegelijkertijd niet zoveel handvatten om daar handen en voeten aan te geven. Daarom besloten we deze reeks van Fonds on tour te organiseren. Wat betekenen die ontwikkelingen nu voor onze sector?
De tour zet ons aan het denken. Ook al zijn de onderwerpen verschillend, er zijn rode draden te ontdekken in de bijeenkomsten. De opbrengst daarvan vertaalt zich niet één op één in een subsidieregeling, maar krijgt ongetwijfeld een plek in ons toekomstig beleid. De maatschappelijke ontwikkelingen worden tijdens Fonds on tour door inspirerende sprekers en door de sector zelf van alle kanten belicht. De antwoorden daarop zorgen voor nuance en kleur in ons beleid.
Vandaag staat het thema digitalisering centraal. Ikzelf kom best van ver: ik heb nog met een telex gewerkt en ik houd enorm van het lezen van boeken die ik kan vasthouden en ruiken. Toch grijp ook ik vaak gedachteloos naar mijn telefoon en dringt digitalisering op vele manieren ongemerkt mijn leven binnen. Dat roept soms de vraag op of ik het wel op deze manier wil. Sprekers Danny Mekić en Hans Schnitzler schetsen vandaag hun perspectief op digitalisering. Het zijn twee sprekers met uiteenlopende visies. Dat zal verwarring oproepen, maar het is tegelijkertijd ook spannend. Het zal in elk geval genoeg stof doen opwaaien om daarna met elkaar over in gesprek te gaan.
In dit magazine leest u de oogst!
Henriëtte Post, directeur Fonds Podiumkunsten
keynotes
‘De ervaring staat op het spel’
Sprekers Danny Mekić en Hans Schnitzler hebben tijdens de derde bijeenkomst van Fonds on tour in het Koorenhuis in Den Haag elk een andere perspectief op de invloed van digitalisering. Eén ding hebben ze gemeen: ze laten de hersens flink kraken.
Mekić trapt af met de stelling dat digitalisering ons heeft ons veel gebracht. “We waren nog nooit zo verbonden met elkaar. Je hebt geen klein groepje vrienden, maar gemiddeld 350 (Facebook)vrienden.” De keerzijde is volgens hem dat de betekenis van het woord ‘privé’ 180 graden is gedraaid. “Er is een disconnectie ontstaan tussen de fysieke wereld en de wereld waarin we echt leven. We zijn daar waar onze vrienden zijn, in de digitale wereld.” Uit onderzoek blijkt we hierdoor meer stress ervaren en dat het funest is voor onze concentratie.
Detoxkliniek
Wat moeten wij hier als podiumkunstensector mee? Volgens Mekić moeten we allereerst beseffen dat we in een transitie zitten. De cultuursector is volgens hem een detoxkliniek geworden. Het maakt je rustig. “Jullie concurrenten zijn niet de buren of andere gezelschappen, maar is de smartphone”, duidt hij. Terug naar de basisvraag dus: waar staan de podiumkunsten voor? “Ik denk dat jullie plezier bieden. Kijk hoe je daar digitalisering beter voor kunt gebruiken. Plezier begint bij een goede of andere programmering”, vult Mekić aan. We willen volgens hem als publiek gemak en vrijheid. Bovendien moet je je bewust zijn dat een beleving al begint vóór een voorstelling. “En overal moet je innovatief zijn: verkoop kostuums, varieer in locatie, laat je publiek digitaal onderdeel worden van je voorstelling.”
Daarnaast moet je volgens de sociaal ondernemer de kanalen die er al zijn beter benutten. Mekić: ”Nu moet je je best doen om te weten welke voorstellingen er spelen. Is een voorstelling uitverkocht? Verwijs door naar andere theaters. Daarvoor is het essentieel om als sector meer samen te werken.”
Echt zijn
Genoeg om op door te kauwen, zou je zeggen. Maar de aanwezigen worden gelijk ondergedompeld in het verhaal van filosoof en publicist Hans Schnitzler. Schnitzler vroeg ooit zijn studenten om een week digitale onthouding. Het resultaat? Veel studenten gaven aan dat ze beter sliepen, gesprekken intenser waren. Dat ze zich zelfbewuster en zelfverzekerder voelden. “Uiteraard heeft dat te maken met het vermogen voor aandacht en concentratie. Dingen zijn zo mooi als ze echt zijn”, legt Schnitzler uit. Hij schetst het gevaar dat door technologie de fysieke ruimte verdampt. Schnitzler: “We hoeven niet meer alle zintuigen aan te spreken en daardoor zijn we steeds minder goed in staat om gezichtsuitdrukkingen te lezen. De ervaring, het lichaam: het staat op het spel.”
Aandacht
Daarom speelt aandacht – een manier om je de werkelijkheid toe te eigenen – een cruciale rol. We vergeten dat aandacht een menselijke hulpbron is. Wat betekent dit nu voor de sector? Door de digitalisering van onze werkelijkheid, zitten we in een aandachtscrisis. We zijn onderdeel van een aandacht-economie. Data zijn het nieuwe goud. Met die data kan men profielen van ons maken, en kan men ons gedrag in kaart brengen. Schnitzler: “Maar wees je bewust: achter mediagiganten als Facebook en Google gaan cultuurindustrieën schuil die slechts één belang hebben: het vangen en vasthouden van aandacht in de strijd om het marktaandeel. Deze door winstmaximalisatie gedreven multinationals zijn niet uit op het soort aandacht dat gericht is op het doorgronden van de medemens of de wereld. Nee, wat zij zoeken is aandacht die tot consumptie aanzet.”
Schnitzler stuurt zoals het een filosoof betaamt het publiek naar huis met een aantal wezenlijke vragen. “Mensen zijn helemaal niet zulke rationele wezens als we denken”, stelt hij, “maar we hebben de technologie, die we inzetten om de werkelijkheid vorm te geven. Moeten we dit nu als vernedering zien of als verlossing? Tegelijkertijd, moeten we die technologie niet omarmen? Moeten we data waarmee we weten hoe het aanbod aansluit bij de verwachtingen van het publiek, niet gebruiken om de zalen vol te krijgen? Moeten we niet streven naar waar we als mens in ons diepste wezen misschien wel naar verlangen?”
Nog meer weten? Beluister hier de aanbevelingen van de twee sprekers.
debat
4 ULTIEME VRAGEN
De twee visies van de sprekers riepen genoeg vragen op voor het debat dat hierop volgde. Vier vragen van deelnemers uitgelicht:
1. Waar blijft de zintuigelijke ervaring?
Er zijn in de beantwoording van deze vraag twee geluiden te horen. Sommigen missen de rol van de zintuigelijke ervaring van de podiumkunsten. Een die niet alleen een appèl doet op kijken en horen, maar ook op ruiken en voelen. Daarbij is er een onderscheid te maken tussen ervaring (vaak diepgaander) en beleving. Zij zien hierin voor de podiumkunsten een opvoedkundige en maatschappelijke taak weggelegd. Misschien moeten we als sector wel ont-digitaliseren, stellen zij. Daartegenover klinkt het geluid dat digitalisering vaak op verdringing van de podiumkunsten lijkt. Terwijl volgens hen de vraag meer moet zijn hoe je een podium definieert. Wat kan dat podium nog meer zijn? Als we ons beperken tot fysieke podia, wordt volgens deze deelnemers het terrein steeds kleiner.
2. Hoe kan het digitale de podiumkunsten versterken?
Er is vaak een defensieve houding bij de sector te ontdekken ten aanzien van digitalisering. Terwijl het toch veel kansen biedt: denk aan live-streaming (Theaterflix, soort Netflix voor theater) in plaats van een kostbare extra voorstelling, en bedenk wat je allemaal aan de voor- en achterkant van de voorstelling kunt doen. Maar waar we echt de discussie opener over moeten voeren is hoe je digitalisering gebruikt bínnen je voorstelling. Bedenk wel: we zitten nog in een transitiefase. Een nieuwe generatie kijkt alweer op een heel andere manier. Interessant om met hen hierover het gesprek te voeren.
3. Hoe verhoudt de frictie die kunst met zich meebrengt zich tot digitalisering?
Digitalisering brengt gemak. Kiest de jongste generatie daar steeds meer voor, en wil zij niet meer verward worden? Of speelt dit ook bij andere generaties? Hoe trek je vandaag de dag publiek? Is betrokkenheid binnen je voorstelling essentieel? Wil je daar getriggerd worden? Dat kan, stellen de aanwezigen, maar ook buiten je voorstelling kun je publiek meer aan je binden door betrokkenheid. Om over verder te denken: het gaat ook om de principes erachter. Bij games ga je bijvoorbeeld naar een volgend niveau doordat je nieuwe informatie krijgt. Kunnen we daar als podiumkunsten niet iets mee?
4. Hoe kunnen we techniek gebruiken om onszelf als sector verder te brengen?
De podiumkunsten hebben niet één plek waar bijvoorbeeld alle publieksgegevens te vinden zijn. Maar het is niet zo moeilijk om de taart groter te maken, en op de lange termijn levert het zo veel op. De aanwezigen zijn het eens: als branche moeten we de strijdbijl begraven. Het is gewoon één feest. Wat te doen? Breng in kaart wat de bestaande structuren en organisaties zijn, denk na over budget en laat je inspireren door sectoren die al goed georganiseerd zijn zoals de boekenbranche.
in beeld
De derde bijeenkomst van Fonds on tour is open, scherp en betrokken. Een verslag in beeld.
reacties
Hoe verder?
Het gesprek van vandaag was niet uit op concrete oplossingen: het zette de deelnemers aan het denken. Wat leverde het deze vier deelnemers op? Wat nemen zij mee naar huis?
Laurien Saraber, adjunct-directeur Amsterdams Fonds voor de Kunst:
Geen ondermijning, alleen verandering
“Na vandaag ben ik er weer meer van doordrongen dat digitalisering alle aspecten van de kunsten beïnvloedt: van locatie tot personeel, van marketing tot de kunst zelf. Het gaat zoals Danny Mekić zei allereerst om het bieden van plezier en iets bijzonders in iemands leven. Digitalisering ondermijnt dat niet. Het is alleen een verandering. Een boeiende zoektocht, lijkt mij. En bedenk dat we eigenlijk nog maar aan het begin staan van alle mogelijkheden die digitalisering biedt. Als subsidiënt denk ik graag mee hoe we de kunsten in die zoektocht kunnen ondersteunen.”
Spannende vermenging
“Eerlijk gezegd had ik verwacht dat de sector al verder was, maar digitalisering wordt toch nog wel erg als bedreiging ervaren, merkte ik. Digitalisering is wat mij betreft een middel en geen doel. Hoe je dat middel vervolgens inzet, ook binnen je voorstelling, vind ik een boeiende vraag. Ik zag laatst een Britse voorstelling waar het decor alleen bestond uit licht en dat met kleuren een hele wereld opriep. Dat soort vermenging vind ik spannend en hoopgevend voor de toekomst.”
Terug naar de essentie
“Als we alleen in hokjes blijven denken, komen we er niet. Natuurlijk moeten we in de podiumkunsten de zintuigelijke ervaring, het fysieke koesteren. Maar hoe verbreedt en verrijk je dat nu met de kansen die digitalisering biedt? Dankzij led-licht is het nu mogelijk om overal voorstellingen spelen, mooi toch? Wat mij betreft loopt het Fonds Podiumkunsten voorop in deze discussie. De digitale ontwikkelingen dwingen ons immers tot de meest essentiële vraag: wat zijn nu precies de podiumkunsten?”Veel meer mogelijk
“Ik realiseer weer meer dat we veel kansen onbenut laten. Denk bijvoorbeeld aan een centraal digitaal dataplatform voor bezoekersinformatie. Of aan digitale mogelijkheden om werk op een andere, duurzame manier vast te leggen. Dat helpt bij het bereiken van een ander of meer divers publiek of bijvoorbeeld talentontwikkeling. Zo blijft de waarde van een productie ook na de laatste voorstelling van kracht. Wij denken hierover als DEN graag mee!”
